نقد و مغالطه

خیلی وقت‌ها می‌توان مغالطه را از شکلش شناخت. گاهی هم نیاز داریم که به محتوایش دقت کنیم. من این‌جا هر از چندگاهی از زبان نوشته‌ام، و متاسف ام که اغلب آن‌چه گفته‌ام ابتکار من نبوده، چیزهایی در حد بدیهیات زبان‌شناختی بوده و می‌شده در کتاب‌های درسی پیدایشان کرد. کاش ابتکار من بودند، اما نیستند. کسانی هم - نمی‌دانم چرا و اغلب علاقه هم ندارم بدانم چرا - با این نوشته‌ها مخالفت کرده‌اند. انصافا با حرف معقول و علمی مخالفت کردن کار سختی است. سختی کارشان را می‌فهمم اما درکشان نمی‌کنم. مغالطه‌ها اغلب تکرار می‌شوند. چند نمونه را می‌شمرم:

1. این یارو کورش علیانی آدم بد و بداخلاقی است.
جواب: خب چه ربطی به نظرهای زبان‌شناختیش دارد؟

2. باید درست و غلط زبان را فرا گرفت و عمل کرد.
جواب: این «باید» از کجا می‌آید؟
توضیح: زبان یک ابزار است، نه یک دین یا ایدئولوژی. در برخورد با ابزار می‌توان به استفاده‌ی کارآمد و ناکارآمد فکر کرد، نه درست و غلط.

3. کی است که نداند که فلان؟
جواب: از کجا معلوم که فلان درست است؟ اگر درست باشد نیازی نیست وانمود کنیم همه می‌دانندش و اگر غلط باشد، حتا اگر همه بگویند، باز هم غلط است.
توضیح: «کی است که نداند»، ارعاب گوینده است. یعنی اگر مخالف باشی نمی‌دانی، و اتفاقا چیزی را هم نمی‌دانی که همه می‌دانند.

4. زبان سلیقه‌ای نیست.
جواب: کی گفته که نیست؟ اگر آدم‌ها مطابق سلیقه‌شان با زبان رفتار کنند چه می‌شود؟
توضیح: دقیقا خود عواقب رفتار با زبان، سلیقه‌ی ما را در رفتار با زبان محدود می‌کند. اگر کسی به جای سیب بگوید شلوار و به جای خوردن بگوید پوشیدن، طبیعی است که دیگران حرفش را نمی‌فهمند. حالا خودش انتخاب کند، مفاهمه را دوست دارد یا زبان شخصی را؟ در شعری که برای معشوقی می‌سرایی شاید زبان شخصی قوت کار باشد، و در یک بحث علمی مفاهمه است که مهم‌تر است. این‌جا خود کاربران زبان تصمیم می‌گیرند و اثر تصمیمشان هم به خودشان برمی‌گردد.

5. فردوسی و سعدی و بزرگانی مانند آن‌ها این میراث کهن را پدید نیاورده‌اند که این‌ها با هوس‌بازی بر بادش بدهند.
جواب: بله؟
توضیح: فردوسی، سعدی و دیگرانی که اسم می‌برند، در روزگار خودشان متهمان این پرونده بوده‌اند، نهایت سیاه‌کاری است که آنان را چوب کنند و بر سر متهمان امروزین بکوبند. هنوز استادان و معلم‌های ادبیات با آن «تر» که سعدی به «اولیٰ» افزوده و «اولیٰ‌تر» ساخته دل‌چرکین اند و بزرگ‌وارانه سر تکان می‌دهند و می‌گویند این غلط مصطلح است. سعدی و فردوسی شاهدان ما هستند، نه این دادستان‌های ثبات‌طلب.
نمایش‌نامه: - حق نداری زبان باشکوه فارسی را به گند بکشی.
- چرا می‌گویی فارسی باشکوه است؟
- چون میراث بزرگانی مثل فردوسی است.
- چرا به نظر تو فردوسی از بزرگان است؟
- چون زبان باشکوه فارسی را بنا کرده است.
- اما بالاخره باشکوهی زبان فارسی دلیل بزرگی فردوسی است یا بزرگی فردوسی دلیل باشکوهی زبان فارسی؟
- آآآآآآآآآآآآآآآآآآآآآآی! ملت! دیدید؟ به زبانتان توهین کرد. به اعتقاداتتان توهین کرد. عکس فردوسی را پاره کرد.

6. اگر این بزرگان و زحمات طاقت‌فرسای اینان نبود زبان فارسی نمانده بود. آه! باید گریست بر زحمات طاقت‌فرسایی که اینان کشیده‌اند.
جواب: الف. یعنی اگر حافظ و سعدی نبودند ما الان لال بودیم؟ یا به زبانی که می‌داشتیم و قاعدتا با این زبان فعلی تفاوت داشت کم‌تر می‌نازیدیم؟ الان انگلیسی‌ها از زبانشان ناراضی هستند یا تبتی‌ها یا عرب‌ها؟
ب. این زحمات طاقت‌فرسای شبانه‌روزی چیست؟ فردوسی در سی سال سی هزار بیت شعر گفته؟ کم‌تر از روزی سه بیت؟ بنا هم بوده برابرش طلا بگیرد؟ بعد وقتی نقره‌اش دادند ناراحت شده، محمود را هجو کرده و نقره‌ها را داده به فقاعی (دلسترفروش سر حمام)؟ می‌شود برای من هم از این زجرها بیابید رفقا؟

7. نکنید. زیبایی زبان فارسی از دست می‌رود.
جواب: الف. زیبایی؟ کدام زبان هست که به چشم کاربرانش زیبا نباشد؟ شک دارید که در قرن اول هجری هم یک عده فریاد می‌زده‌اند که نکنید زیبایی زبان پهلوی از دست می‌رود؟ کردند و شد هم‌این زبانی که ام‌روز به زیبایی آن می‌نازند.
ب. زیبایی؟ زبان باید زیبا باشد یا کارآمد؟ من نتوانم منظورم را برسانم که زبان زیبا بماند؟

8. نکنید. این طور که شما پیش می‌روید فرزندانمان دیگر نخواهند توانست حافظ و سعدی بخوانند. هویتمان از دست می‌رود. برهنه‌ی فرهنگی می‌شویم.
جواب: الف. مگر فرزندان حافظ و سعدی می‌توانستند اوستا یا اندرج ائوشنری داناگ بخوانند؟ هویتشان از دست رفت؟ برهنه‌ی فرهنگی شدند؟
ب. هویت آدم را ادبیات گذشته‌ی کشورش تعیین می‌کند؟
ج. فرهنگ چیست و قرار است برای ما چه کند؟ قاتق نانمان شود یا قاتل جانمان؟

9. بکنید. کسی مخالف روند آرام تحولات زبانی نیست، اما یواش. با این سرعت نمی‌شود زبان را متحول کرد.
جواب: با چه سرعتی می‌شود؟ ملاکش چی است؟ چه‌طور از زمان فردوسی تا زمان سعدی می‌شده هم‌این «ش» را از آخر فعل سوم شخص مفرد حذف کرد (مثال می‌خواهید؟ شاهنامه را نگاه کنید)؟ اما از زمان سعدی تا الان وقت برای دوباره افزودنش کافی نیست؟

10. بالاخره باید روش یکسانی برای صرف، نحو، گفتن، و نوشتن وجود داشته باشد. و گر نه چه طور حرف هم را بفهمیم؟
جواب: یک نگاه به متون کلاسیک ادب فارسی بیندازید، صرف و نحو و نوشتار بیهقی و عین‌القضات و شمس و رومی و کلیم و سعدی و بهار و صائب و حافظ و جامی و احمد جام و ابوسعید و محمد بن منور مثل هم است؟
یا حتی مگر هر یک از فردوسی و سعدی در تمام متن‌هایش صرف و نحو و واژگان و رسم‌الخط یکسانی داشته است؟
متون کلاسیک به کنار، کتاب‌های درسی را نگاه کنید، سی سال نشد که از «حضرتعالی» و «میخوردند» به جدا کردن «می» رسیدیم. در کتاب فارسی می‌نوشتند «می‌بینید» و در کتاب علوم می‌نوشتند «میبینید». بچه‌ها علوم را نفهمیدند یا فارسی را؟ و بعد هم در کم‌تر از سی سال به «نگه‌بان» نوشتن رسیدیم. آب از آب تکان خورد؟ پدربزرگ‌ها نتوانستند نامه‌ی نوه‌هاشان را بخوانند؟
یا مثلا وقتی پدربزرگی می‌گوید «گیرم برنده شدی» نوه‌اش حرفش را نمی‌فهمد؟ یا وقتی نوه‌ای می‌گوید «یاروهه بم گفتش اصل قضیه رو» پدربزرگ نمی‌داند این «ش» را به چه معنا بگیرد؟

و حاشیه: نمی‌دانم چرا عده‌ای از این سینه‌چاکان زبان فارسی، خودشان این قدر فارسی‌کش می نویسند. نوشته‌هاشان را پر می‌کنند از «می‌باشد» و «به یمن» و «در باب» و «پیرامون» و «به تماشا نشستن» و «به آسانی» و «به سختی» و «ویران نمودن» و «در طی» و هزار چیز خنده‌دار دیگر. یکی از هم‌این‌ها جایی خواسته بود بگوید کورش آدم خودپسند و متکبری است، گفته بود «مگر این کیست که اینچنین سر بر آستان الوهیت می‌ساید». گمان کرده بود سر بر آستان الوهیت سودن یعنی ادعای خدایی کردن. شاید - و فقط شاید - این‌ها از ترس عاشق فارسی شده‌اند. از ترس ندانستن و نشناختن و از ترس خنده‌دار شدن. حالا برایشان سخت است که ببینند کسی دست زیر چانه‌ی معشوق مهیب سال‌هایشان می‌کند و دوستانه و بی ترس و هراس قلقلکش می‌دهد و با هم شاد و سالم اند و می‌خندند.