درس‌های نگارش (2)

حالا بالاخره نگارش چه بود؟
چند نفر جواب داده بودند. یکی دو نفر شوخی کرده بودند. مثلا مهدی «ش» را در «نگارش» ضمیر گرفته بود و گفته بود نه نگار مهدی از مهدی خبر دارد و نه مهدی از نگارـَش. این ضمیر باز هم مبهم است. و این ابهام بارها رو در روی هر که بنویسد می‌ایستد و می‌گوید «من هستم و از من نتوانی گریختن.»
زبان طبیعی؛ زبانی که انسان‌ها با آن حرف می‌زنند، بی‌ابهام نیست. این ابهام در شکل‌ها و سطوح و لایه‌های مختلف خودش را نشان می‌دهد. از ابهام ساده‌ای مثل ابهام در مرجع ضمیر گرفته تا ابهام‌های پیچیده‌تر مثل این که جامی گفته است «نفحات وصلک اوقدت جمرات شوقک فی‌الحشا / زغمت رسیده کم آتشی که نزد زمانه کما تشا». و نمی‌دانی بالاخره کدام است؛ «کم آتشا» یا «کما تشاء»؟ از محسن نامجوی نازنین ممنون ام و باید باشم که این شعر جامی را خوانـْد و با این خواندن‌هایش یاد همه‌مان می‌آورَد که ادبیاتی هم لای کتاب‌ها هست که می‌تواند عجیب حال بدهد، اگر کسی باشد و بخواندشان. بعدتر شاید بیش‌تر در محسن نامجو بپیچم.
ابهام‌های ذاتی‌تری هم در زبان هست. حتا شاید گمان کنیم آن‌چه تارسکی می‌گوید نیز به این ابهام زبان بی‌ربط نباشد، اما سطح و جای‌گاه آن ابهام با این ابهام متفاوت باشد. تارسکی چه می‌گوید؟ این هم چیزی است که باید به آن پرداخت. هر چند حرف تارسکی بیش‌تر از جنس منطق ریاضی است تا از جنس نگارش. اما چه باک؟ هنوز که معلوم نیست نگارش چی است. پس بگذار تارسکی هم بیاید داخل. بعد اگر دیدیم اهل این ماجرا نیست عذرش را مودبانه خواهیم خواست.
اما برگردیم به نظرها. محمد مهدیان گفته است «خیلی عالیه.» نمی‌دانم چه را گفته و چه‌را گفته؛ اما اگر محمد با آن ظرافت‌هاش بگوید چیزی عالی است، لابد عالی است. در این گفته‌ی محمد هم درس هست. محمد شکسته نوشته است. دعوای شکسته نوشتن و ننوشتن و کجا نوشتن و کجا ننوشتن را باید زمانی آغاز کنیم. هر چند که این از آن دعواها است که آغازش ناپیدا است و پایانش ناپیداتر. غیر از آن، هم‌این جمله‌ی محمد را من این طور می‌نویسم «خیلی عالی اه» پس درس بعدی‌ای که در نوشته‌ی محمد هست شیوه‌ی نگارش است، هم‌آن که پیش‌تر می‌گفتندش – و هنوز هم عده‌ای می‌گویندش – رسم‌الخط. رسم‌الخط هم بحث شیرین بی آغاز و انجامی است. سراغ آن هم باید رفت.
این که از طرفی می‌گویم در این ماجرا درس هست و از طرفی اصرار دارم که آن درس بحثی است بی‌آغاز و انجام، شاید در نگاه اول متناقض بنماید. متناقض نیست؛ کمی بدجنسی و شوخی است که می‌کنم. برای من «درس» چیزی نیست که کسی بگوید و کسی دیگر به آن گوش جان بسپرد. گمان کنم این تعارف‌ها در زبان و زبان‌آموزی جایی ندارد. بهترین درس‌ها درباره‌ی زبان – و بسی چیزهای دیگر – سوال‌هایی اند که بی‌جواب مانده‌اند و تا بی‌جواب باشند می‌توان ازشان آموخت و وقتی جواب گرفتند بی‌فایده کناری خواهند افتاد.
پیمان گفته انگلیسی می‌نویسد. بد نیست. شاید من هم بالاخره فرق ویندوز و مانکی را یاد گرفتم. و نوشته انگلیسی می‌نویسد تا نتوانم آسان ازش ایراد بگیرم. در این هم درس هست. هیچ یک از ما دوست نداریم ازمان ایراد بگیرند و هیچ یک از ما آسان ایرادهای خود را نمی‌بینیم. از سویی دوست داریم رشد کنیم و یک راه خوب این رشد این است که دیگران ایرادمان را بگیرند و هر چند دوست نداریم ایرادمان را بگیرند. زندگی انگار دویدن کسی است میان دو سر خط و بازگشتن از سری به سر دیگر. و این خط‌ها یکی نیستند. این که پیمان یادمان آورد تنها یکی از این خط‌ها است. هر زمان خود ما تصمیم می‌گیریم چه کنیم و تا چه اندازه ایراد گرفتن دیگران را تاب بیاوریم. اگر کار را به اخلاق و دستور و فرمول نکشیم، هر دم این سوال پیش رویمان است که «الان چه قدر اجازه بدهم؟» و این سوال هم از آن سوال‌های آموزنده است.
اما اگر پیمان واقعا نگران ایراد گرفتن من است، من انگار در این کار سرخوش‌تر از آن ام که بخواهم ایراد بگیرم. فعلا وضعیت سفید است و همه بنا است چیز یاد بگیریم. اگر هم روزی وضع رنگ دیگر گرفت، لابد تصمیم تو و پیمان و دیگران هم عوض خواهد شد و دکان من از رونق خواهد افتاد. پس بیا نگران ایراد و این حرف‌ها نباشیم.
پیمان رندانه چشمکی زده و گفته دوره‌های نگارش زیادی گذرانده، اما هیچ کدام با این سوال شروع نشده‌اند که «نگارش چیست؟» و گفته این سوال برای چون‌این دوره‌ای سخت «لای کتابی» به نظر می‌رسد.
ممکن است «نگارش چیست؟» سوال خوبی نباشد. اما از سوال‌های بد هم می‌توان خیری دید. و ممکن است سوال آن‌قدر هم که به نظر می‌رسد لای کتابی نباشد. این شاید به نگاه مخاطب هم مربوط است. شاید بتوان سوال بد را هم رندانه – هم‌آن‌طور که در نگاه پیمان هست – طوری دید که بسی تر و تازه باشد.
ماندانا پرسیده «چرا آسمان یادداشت قبل به صورت آس مان نوشته شده؟»
این هم‌آن درس رسم‌الخط است. از شگفتی‌های رسم‌الخط این که دوسویه است. من می‌نویسم «آس‌مان» و ماندانا می‌بیند «آس مان». برای من این دو متفاوت اند. برای او نه. دست کم برای او آن‌قدر فرق ندارند که اگر دید ادیتورش سر ناسازگاری دارد و «س» بزرگ را به «مـ» نمی‌چسباند، «آس‌مان» به هم چسبیده‌ی من را از خودِ مطلب ببُرد و این‌جا بچسباند. این به ما می‌گوید که همیشه این سوال پیش روی ما است که خواننده رسم‌الخط ما را چه‌گونه می‌بیند؟ یک سوال دیگر که جوابی ندارد و برای هم‌این سوال خوبی است. این را مدیون ماندانا ایم.
سوال دیگری هم هست. ماندانا می‌گوید «نوشته شده». نمی‌گوید «نوشته‌ای» یا «نوشته‌اید». چه‌را؟ چه انگیزه‌هایی من و تو و ماندانا و دیگران را وامی‌دارد که وقت گفتن و نوشتن از میان الگوهای مختلف پیش رو یکی را انتخاب کنیم و دیگران را کنار بگذاریم؟ این هم سوال خوبی است.
سه نفر هم جواب نسبتا صریح به سوال داده‌اند. حسین شریف پرسیده «جوری که می‌نویسیم؟» خب راستش نمی‌دانم. اما این نگاه هست. کسانی نگارش را هم‌این «جور» می‌بینند. اما این جور انگار کمی مبهم است. به اندازه‌ی خود نگارش شاید مبهم باشد. شاید هم کمی کم‌تر. و سوال بعد این که «می‌نویسیم» یعنی چه؟ چه وقت می‌گوییم «می‌نویسیم»؟ و واقعا نوشتن – هر چه باشد – این میان مهم است؟ جور دیگری می‌پرسم. نگارش تنها به کار نوشتن می‌آید؟ اگر این‌جا چیزی آموختیم، تجربه‌ای اندوختیم، توانی توختیم، نمی‌توانیم در گفتن یا جاهای دیگر جز نوشتن ازش استفاده کنیم؟ حسین؛ نظر خودت چیست؟
شراره نوشته است «نوشتن» و در توصیف و توضیح آن ادامه داده «تبدیل(توصیف) آن‌چه می‌بینیم و می‌شنویم به جمله با همان حس». چرا شراره توصیف را در پرانتز و جلوی تبدیل آورده؟ شاید تجربه‌ها و آموخته‌هایی دارد که می‌گویندش این تبدیل جز با توصیفْ شدنی نیست. برای شراره سه چیز مهم است؛ دیده، شنیده و حس. نوشتن برای او روندی است که دیده و شنیده و حس را می‌گیرد و جمله یا جمله‌هایی می‌دهد که شبیه‌ترین جمله‌ها به آن دیده و شنیده و حس اند.
مهران اگر نبود، نمی‌تونستم راحت سوالی را که شراره پیش رو می گذارد نشان بدهم. در واقع نیمی از سوال در دست شراره است و نیمی دیگر در دست مهران. مهران گفته است «احساسم از نگارش، نوشتن به زبان آراسته است....». اگر شراره – نه صریح – در پی زبان پیراسته است، مهران صریح در پی زبان آراسته است. شراره می‌گوید نگارش جمله ساختن از دیده و شنیده و احساس است، بی بزک، بی آرایش، بی اضافه. مهران می‌گوید نگارش آراسته نوشتن است. جوری بنویسی که آرایش داشته باشد. بعدتر خواهیم دید که نگارش می‌تواند آن‌چه شراره می‌گوید باشد، یا آن‌چه مهران می‌گوید یا چیز دیگر. باز هم سوال. هر لحظه از خودمان می‌پرسیم این بار چه‌جور باید نوشت؟ انگار آن «جور» که حسین گفته بود هم باز سر و کله‌اش پیدا شد.
دراز شد. نه؟